Detalji predmeta

• Stanje Polovno

Logor Banjica bio je najveći nemački[3] koncentracioni logor na području okupirane Srbije (1941—1944). Nemačke okupatorske vlasti naredile su, u junu 1941, srpskoj kvislinškoj upravi da formira koncentracioni logor u Beogradu. Za smeštaj logora bilo je potrebno odabrati odgovarajući objekat, pa je komisija, u sastavu od jednog gestapovca, Miodraga-Mike Đorđevića, pomoćnika upravnika grada Beograda i inž. Milana Janjuševića, direktora Tehničke dokumentacije Uprave grada – odlučila da za logor najviše odgovara kasarna 18. Pešadijskog puka, na Banjici.[4]

Logor je bio u funkciji od jula 1941. do oktobra 1944. u bivšoj kasarni Jugoslovenske vojske.[5] Imao je dvojnu, nemačko-kvislinšku upravu, ali je bio pod nemačkom komandom. Logor je imao dve sekcije u kojoj je jedna bila u nadležnosti Specijalne policije, dok je drugi deo bio u nadležnosti Gestapoa. Prvi zatvorenici dovedeni su 9. maja 1941. i zatvorenici bili su Jevreji i Romi, a od 1941. kada je Beograd proglašen za Judenfraj uglavnom protivnici Nedićevog režima, većinom zarobljeni četnici, pristalice Draže Mihailovića, te partizani i srpski komunisti. Banjički logor predstavljao je po svojoj organizaciji zatvor, koji je služio za prihvatanje zatočenika iz Srbije, koji bi kasnije bili streljani u odmazdama. Mnogi zatvorenici iz Banjice bili su prebačeni u druge koncentracione i radne logore koje su Nemci držali pod svojom kontrolom u okupiranoj Evropi. Kroz ovaj logor za vreme čitave okupacije prošlo je najmanje 23.697 ljudi,[1] a od tog broja par hiljada je streljano na stratištu u Jajincima. Tačan broj žrtava nikada neće biti poznat zbog toga što je mnogo dokumentacije bilo uništeno 1943. godine, a i mnoga tela koja su bila pokopana na području logora bila su prebačena na druga mesta ili su bila uništena prilikom povlačenja.[6]

Utvrđen je za spomenik kulture 1984. godine.[7]

Osnivanje logora
Bilo je potrebno stvoriti jedan veliki zatvorski prostor gde bi bili dovođeni ubeđeni protivnici Nemačkog Rajha kao i svi oni koji nisu podržavali Komesarsku upravu Milana Aćimovića. Nemačke okupatorske vlasti naredile su, u junu 1941, srpskoj kvislinškoj upravi da formira koncentracioni logor u Beogradu. Za smeštaj logora bilo je potrebno odabrati odgovarajući objekat, pa je komisija, u sastavu od jednog gestapovca, Miodraga-Mike Đorđevića, pomoćnika upravnika grada Beograda i inž. Milana Janjuševića, direktora Tehničke dokumentacije Uprave grada – odlučila da za logor najviše odgovara kasarna 18. pešadijskog puka, na Banjici u današnjoj Ulici Veljka Lukića Kurjaka br. 33.


Rodbina zatočenih logoraša ispred Banjičkog logora. Fotografiju je krišom načinio poznati foto-reporter Rista Marjanović.
Po ulasku Sovjetskog Saveza u rat na strani antifašističke koalicije i početka prvih diverzantskih akcija partizana u Srbiji, stvaranje koncentracionog prostora u okupiranom Beogradu bilo je samo pitanje dana. Zvanično, Banjički logor je oformljen 5. jula 1941. Formalnu odluku o stvaranju logora doneli su nemački komandant grada Beograda i zapovednik Gestapoa u okupiranoj Srbiji, a sproveo ju je u delo tadašnji pomoćnik ministra unutrašnjih poslova Dragomir Jovanović.[5] Za logoraški prostor Nemci su odabrali bivši vojnu zgradu 18. pešadijskog puka „Kraljica Marija“ na Banjici. Logor Banjica je obrazovan po uzoru na nemačke koncentracione logore, a za upravnika je postavljen Svetozar Vujković, policijski komesar.[8] Prvi zatočenici iz unutrašnjosti Srbije prispeli su u logor 9. jula 1941.[5]

Banjički logor se po formiranju počeo dograđivati. Najpre su ispražnjeni vojni magacini na spratu i prostorije su pretvorene u logoraške sobe. U dvorištu je podignuta visoka stražarska kula, iskopani su temelji za podizanje zida, a takođe su adaptirane i prostorije u suterenu.

Banjica je u početku bila logor samo za Beograd. Međutim, vojno-upravni komandant Srbije Hajnrih Dankelman, da bi trupe na terenu rasteretio zatvorenika, naredio je 21. avgusta da trupe sve zatvorenike šalju u koncentracioni logor u Beogradu. Time je Banjica izgubila mesno značenje i nije bila više potčinjena feldkomandanturi u Beogradu nego Upravnom štabu vojnoupravnog komandanta sa nazivom „koncentracioni logor Srbije Beograd“. Upravni štab je dobio zadatak da reguliše preuzimanje logora i da u upravu uključi predstavnike Ziherhajtspolicaja i Ziherhajtsdinsta.[5]

Uprava logora
Komandant logora na Banjici bio je nemački poručnik Vili Fridrih, dok je dužnost upravnika logora vršio Svetozar Vujković. Logor je zvanično bio u nadležnost Uprave grada Beograda, pa su tako u logorskoj upravi bili zastupljeni većinom srpski civilni organi koji su vršili razne administrativne poslove. Zamenik upravnika logora je bio Radovan Čarapić, a pomoćnik komandanta logora Peter Kriger. Stražu i obezbeđenje logora davali su vojnici srpske žandarmerije, a kasnije Srpske državne straže i Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

Zvaničnog banjičkog lekara je davao Gestapo i tu dužnost je sve do rasformiranja logora vršio SS major dr Herbert Jung, dok su u logoraškoj ambulanti i stacionaru radili uglavnom banjički taoci koji su se pre rata bavili lekarskom strukom. Pored Junga, dužnosti logorskih lekara su vršili i dr Velizar Pijade (zatvoren kao Jevrej), dr Žarko Fogaraš (zatvoren kao pristalica NOP-a) i dr Ljubodrag Stefanović (zatvoren kao pristalica DM). Jedino je dr Fogaraš preživeo logor.
Literatura
Glišić, Venceslav (1970). TEROR I ZLOČINI NACISTIČKE NEMAČKE U SRBIJI 1941-1945. Beograd: Institut za istoriju radničkog pokreta Srbije, Rad. Arhivirano iz originala 22. 01. 2019. g. Pristupljeno 30. 06. 2013.
Petranović, Branko (1992). Srbija u Drugom svetskom ratu 1939—1945. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.
Arhiv grada Beograda (banjičke knjige logoraša)
Sima Begović, Logor Banjica, knjige 1 i 2, Beograd, 1989.
Grupa autora, Banjica, Beograd, 1978.
J. Dorbić, Živi Lješevi u kući smrti na Banjici, Beograd 1945.
V. Gligorić, Kuća smrti, Beograd 1945.
D. D. Drča, Specijalna policija Banjica, Jajinci, Sarajevo 1947.
D. Azanjac, Samo na prolazu, Beograd 1952.
S-S, Milinčević, Hronika moga vremena, 1953.
Spoljašnje veze
Muzej Banjičkog logora
Milorad Mitrašinović: Žrtve banjičkog logora 1941—1944. pp. 69–87, u časopisu „Glasnik“, broj 6, Istorijski arhiv Valjevo, 1971. godine.
Vojna akademija/Sećanje na logor Arhivirano na veb-sajtu Wayback Machine (2. februar 2014)
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd Arhivirano na veb-sajtu Wayback Machine (6. februar 2021)
Lista spomenika
Republički zavod za zaštitu spomenika kulture-Beograd/Baza nepokretnih kulturnih dobara